دوپامین چیست و چه کاری انجام می‌دهد؟
دوپامین یک انتقال‌دهنده عصبی یا به بیان واضح‌تر نوعی هورمون است که در سلول‌های مغزی ساخته میشود. این هورمون به عنوان سیستم پاداش مغز، در چندین فعالیت مهم مثل حافظه، حلق و خو و تمرکز نقش دارد. به این ترتیب کاهش یا افزایش این هورمون در بدن می‌تواند باعث بروز برخی اختلالات شود. در ادامه این مقاله با دوپامین و نقش آن در بدن بیشتر آشنا خواهید شد.
هورمون دوپامین برای چیست؟
همان طور که می‌دانید، دوپامین (Dopamine) نوعی هورمون است و در انتقال پیام‌های عصبی در بدن نقش دارد و توسط غده هیپوتالاموس ساخته میشود. این هورمون به عنوان انتقال‌دهنده عصبی در موارد زیر کاربرد دارد:
- حرکت
- حافظه
- سیستم پاداش و تشویق
- توجه و تمرکز
- خلق و خو
- توانایی یادگیری
- تنظیم خواب و بیداری
- مشکلات سلامت فیزیکی مثل درد، تهوع، عملکرد کلیه‌ها، ضربان قلب، تولید انسولین و …
رابطه دوپامین و لذت
دوپامین در اصطلاح عمومی به هورمون شادی معروف است و ترشح آن باعث احساس شادی و بالا رفتن انگیزه فرد میشود. این هورمون جزء اصلی در سیستم پاداش بدن است. طراحی این سیستم به شکلی است که در اثر انجام فعالیت‌های ضروری برای بقا، باعث ترشح هورمون و در نتیجه تشویق بدن میشود. به همین دلیل است که انسان بعد از انجام فعالیت‌هایی مثل خوردن، آشامیدن و تلاش برای بقا احساس لذت و خوشحالی می‌کند. زمانی که این احساس خوشحالی را تجربه می‌کنید، دوست دارید باز هم به مقدار بیشتر آن را تجربه کنید.
جالب است بدانید که مصرف مواد مخدر نیز سطح هورمون را در بدن افزایش می‌دهد و در نتیجه اعتیاد به مواد مخدر را در پی دارد؛ زیرا بدن می‌خواهد آن احساس سرخوشی بعد از مصرف مواد مخدر را مجددا تجربه کند. زمانی که میزان این هورمون در بدن متعادل باشد، احساسات زیر را تجربه خواهید کرد:
- تمرکز و توجه بیشتر
- امیدواری و انگیزه بیشتر
- خوشحالی و سرخوشی
- افزایش سطح هوشیاری
- افزایش انرژی بدن
بالعکس اگر سطح دوپامین در بدن کم شود، احساسات زیر به سراغ شما خواهند آمد:
- بی‌انگیزگی و ناامیدی
- ضعف، بی‌حالی و خستگی
- ناراحتی بی‌دلیل
- اختلال تمرکز و توجه
- کاهش هوشیاری
- تضعیف حافظه
دوپامین چه زمانی بیشتر میشود؟
یکی از سوالات اصلی افراد این است که بیشترین حد دوپامین چه موقع ترشح میشود. باید گفت که سیستم پاداش مغز، زمانی که یک فعالیت لذت‌بخش انجام می‌دهید این هورمون را ترشح می‌کند. برای مثال زمانی که غذایی که دوست دارید می‌خورید، عشق را تجربه می‌کنید یا زمانی که در آستانۀ برد هستید مغز هورمون Dopamine را ترشح می‌کند. ترشح این هورمون باعث میشود تا احساس لذت بیشتری را تجربه کنید و شور و شوق بیشتری داشته باشید.
ترشح دوپامین به روایت کتاب عادت‌های اتمی
جیمز کلیر در کتاب عادت های اتمی می‌گوید: «یک حلقۀ بازخورد مبتنی بر دوپامین هستند. هر رفتاری که به‌شدت اعتیادآور است -مصرف مواد مخدر، خوردن غذای ناسالم، انجام بازی ویدئویی، جست‌وجو در رسانه‌های اجتماعی- با میزان بالاتری از دوپامین ارتباط دارد. همین امر را می‌توان دربارۀ اساسی‌ترین رفتارهای همیشگی ما نظیر خوردن غذا، نوشیدن آب و تعامل اجتماعی بیان کرد.
وقتی صحبت از عادت‌ها میشود، برداشت اصلی ما این است: دوپامین نه‌فقط در زمانی که لذت را تجربه می‌کنید، بلکه در زمان پیش‌بینی آن نیز منتشر میشود. معتادان به قمار بیشترین میزان دوپامین را پیش از اینکه روی فلان چیز شرط ببندند تجربه میکنند، نه زمانی که میبرند.
هر زمان که پیش‌بینی می‌کنید فلان پاداش در انتظارتان است، میزان دوپامین شما با همان پیش‌بینی افزایش می‌یابد. هر زمان هم دوپامین افزایش می‌یابد، انگیزۀ شما برای اقدام بیشتر میشود. این پیش‌بینی پاداش است -نه برآورده‌سازی آن- که ما را به عمل‌کردن و گام‌برداشتن ترغیب می‌کند. جالب این‌جاست: سیستمی که در زمان دریافت پاداش در مغز فعال میشود، همان سیستمی است که در زمان پیش‌بینی پاداش فعال میشود.»
اختلالات مرتبط با کاهش یا افزایش هورمون دوپامین
کاهش یا افزایش هورمون دوپامین در بدن با مشکلات و اختلالات زیر در ارتباط است:
- افسردگی: این هورمون نقش مهمی در تنظیم احساسات و خلق و خو دارد. در نتیجه اختلال در تنظیم ترشح میزان hdk هورمون باعث بروز افسردگی و دیگر اختلالات خلقی میشود.
- اختلال بیش فعالی ADHD: بسیاری از تحقیقات نشان داده که افراد مبتلا به اختلال بیش فعالی، دچار کمبود این هورمون هستند.
- چاقی: به طور معمول سیستم پاداش در بدن افرادی که دچار چاقی هستند، مشکل دارد. یعنی بعد از غذا خوردن همچنان احساس گرسنگی دارند و همین باعث افزایش میزان غذای آن‌ها میشود. متخصصان بر این باور هستند که ترشح هورمون این هورمون و البته سروتونین در بدن افراد چاق به اندازه کافی نیست.
- اختلال اضطرابی: عدم تعادل این هورمون در بدن اضطراب را در فرد افزایش می‌دهد. به همین دلیل است که تنظیم سطح هورمون یکی از رویکردهای اصلی در درمان اختلالات اضطرابی است.
- اعتیاد: همان‌طور که پیش‌تر توضیح دادیم، به دنبال مصرف مواد مخدر این هورمون در بدن افزایش می‌یابد و برای تجربه مجدد این حس، اعتیاد به مواد مخدر رخ می‌دهد.
- اسکیزوفرنی: برخی از علائم بیماری اسکیزوفرنی مثل توهم یا بی‌انگیزگی در اثر افزایش این هورمون ایجاد می‌شوند.
علائم کمبود دوپامین
این هورمون به عنوان یک انتقال دهنده عصبی، نقش‌های مهمی در کل بدن به عهده دارد. به طور کلی کمبود این هورمون هیچ تشخیص پزشکی ندارد و با مصرف مکمل‌ها نیز کمبود آن جبران نمی‌شود. اگر فردی علائمی مثل زیر را داشته باشد، کمبود دوپامین محتمل است:
- افسردگی
- بی‌انگیزگی
- خستگی زودهنگام
- اختلال تمرکز و توجه
- توهم و بدگمانی
- دردهای عضلانی و اسپاسم
- ناتوانی در حل مشکلات ساده
- ناتوانی در غذاخوردن
- افزایش یا کاهش بی‌دلیل وزن
- احساس ناراحتی و گریه بدون دلیل
- تمایل به خودکشی
- اعتماد به نفس پایین
- احساس گناه و ترس
- کاهش میزان خودآگاهی
افرادی که این علائم را دارند، باید در وهله اول به روانشناس مراجعه کنند. روانشناس با تشخیص موقعیت، در صورت نیاز آن‌ها را به روانپزشک یا متخصص مربوطه برای درمان ارجاع می‌دهد.
ارتباط دوپامین با درونگرایی و برونگرایی
سوزان کین در کتاب قدرت سکوت در فصل هفتم در مورد تفاوت میزان ترشح دوپامین در درونگراها و برونگراها صحبت می‌کند. او بر اساس آزمایش‌های انجام‌شده استدلال می‌کند که میزان ترشح دوپامین در افراد درونگرا و برونگرا متفاوت است. البته این تحقیقات هنوز به طور قطع به اثبات نرسیده است. سوزان کین در قسمتی از کتاب می‌گوید:
«دوپامین، «مادۀ شیمیایی پاداش» است که در واکنش به لذت‌های پیش‌بینی‌شده تولید میشود. برخی از دانشمندان بر این باورند که هرقدر واکنش مغز شما به دوپامین بیشتر باشد، یا سطح دوپامین موجود در مغزتان بالاتر باشد، احتمال اینکه درصدد دستیابی به پاداش‌هایی همچون روابط جنسی، شکلات، پول و مقام باشید، بیشتر است.ه نظر می‌رسد گذرگاه‌های دوپامین در برونگراها فعال‌تر از درون‌گراهاست. گرچه ارتباط دقیق بین برونگرایی، دوپامین و سیستم پاداش مغز به‌طور قطعی به اثبات نرسیده است، یافته‌های اولیه در این زمینه جالب‌توجه هستند.»
این همهمه لذت‌بخش است. افراد با همهمۀ بیشتر، نسبت به کار و تلاش انگیزۀ بیشتری دارند. اما این همهمه معایبی هم دارد. بسیاری از رفتارهای ضداجتماعی از کسانی سر می‌زند که به دنبال هیجانات مثبت هستند. همچنین این کار ریسک بیشتری دارد و ممکن است با تجربۀ هیجان بیشتر، چشم آدم نسبت به نشانه‌های خطر بسته شود.
بهترین راه افزایش دوپامین
همان طور که گفتیم هورمون دوپامین نقش مهمی در سلامت روان و جسم دارد و کاهش یا افزایش آن ارتباط مستقیم با بروز اختلالات مختلف دارد. خوشبختانه با روش‌های مختلفی می‌توان سطح این هورمون را در بدن افزایش داد:
- از ورزش غافل نشوید. ورزش و تحرک باعث افزایش سطح هورمون دوپامین میشود. انجام تمرینات آرامش بخش مثل یوگا و مدیتیشن در افزایش دوپامین موثر است. شنا، دویدن و پیاده‌روی روزانه را فراموش نکنید.
- غذای سالم بخورید و میزان مصرف غذاهای حاوی چربی اشباع را کاهش دهید. رژیم غذایی خود را اصلاح کنید و از مواد غذایی سالم بیشتر استفاده کنید. میوه و سبزیجات بیشتری بخورید.
- از مصرف مواد مخدر و مشروبات الکلی بپرهیزید.
- موسیقی خوب گوش کنید، فیلم خوب ببینید و کتاب خوب بخوانید.
- ساعت مشخصی از روز را به خودتان، دور از استرس و مشغله‌های زندگی اختصاص دهید.
- برقصید و از بروز احساسات خود نترسید.
- برای کنترل استرس خود به روانشناس مراجعه کنید.
- به اندازه کافی بخوابید.
- به دیدن دوستان و افرادی که در کنارشان احساس خوشی دارید، بروید.
ساخت عادت جدید و ارتباط آن با دوپامین
دوپامین یکی از هورمون‌هایی است که در شکل‌گیری عادت‌ها نقش دارد. همان‌طور که اشاره کردیم جیمز کلیر در یکی از فصل‌های کتاب عادت‌های اتمی از نقش این هورمون در شکل‌گیری عادت‌های جدید و سیستم پاداش می‌گوید. سیستم پاداش یکی از چیزهایی است که به ما در شکل‌گیری عادت‌ها کمک می‌کند. همان سیستمی که باعث افزایش این هورمون در بدن میشود.
اگر دوست دارید عادت جدیدی بسازید و یا عادت بدی را ترک کنید پیشنهاد می‌کنیم کتاب عادت های اتمی از جیمز کلیر را مطالعه کنید. همچنین در بخش هشتم این کتاب می‌توانید در مورد نقش دوپامین بر شکل‌گیری عادت‌ها بخوانید.
دیدگاه‌ها